नहेपिने को होला?

विषय प्रवेश केहि समयअघिको सानो घटनाबाट। माईतीघरमा कोटेश्वरतिर जाँदै गरेको यात्रुबाहक बस चढ्यौं। बसमा तिलको दानासम्म अटाउने ठाँउ समेत थिएन। नयाँ बानेश्वरबाट केहि मानिसहरु चढे, केहि ओर्लिए। मिनभवन पुगेपछि बसको कर्मचारीले यात्रुहरु मिलाउन लाग्यो। यात्री र कर्मचारीबीच भनाभन भएको सुनियो। कारण बुझ्दा थाहा भो पछाडी जानुस भन्दा विवाद भएको रहेछ। गाडीको अवस्था हेर्दा विवाद गर्नुपर्ने देखिन्नथ्यो। झगडा छेउबाट हेरेका साथीले भने विवाद गर्ने यात्रुलाई दुर्व्यवहार भएको त थिएन। उसले पछाडी गइदिनुस न भन्ने कर्मचारीको आग्रहलाई दुर्व्यवहार ठान्यो। उसलाई मनमा त्यस्तै अनुभूति भएका कारण यो अवस्था आएको हो।

साथीको कुरामा दम छ भन्ने लागेर नै यो लेख लेख्ने जाँगर चलेको हो। समाज विस्तारै धुर्विकृत भैरहेछ। राज्यबाटै विभिन्न समुदायहरु हेपिए। एकथरीको तर्क। अर्कोथरी भन्छन हेपिएको छैन। हेपिएकै हो वा हैन भन्ने बारे सर्वमान्य मापक हालसम्म नभेटिएका कारण यसै भनेर भनिहाल्ने अवस्था पनि छैन । मौकामा आफ्नो विचार नराखेर बेमौकामा कथा हाल्नुको अर्थ छैन नै। त्यसैकारण पनि यो लेख लेख्ने जमर्को गरिएको हो।

शैशव अवस्थामा अभिभावकले भनेका कथाझैं अहिले धेरै वर्ग, समुदायका मनमा बसका यात्रीको झैं अनुभुति भैरहको अवस्था छ। नेपालमा अहिले धेरै बहसमा हेपिन्छौं मात्रै भन्ने सुनिएका कारण पनि केहि वर्ग, समुदायका मानिसका मनमा त्यसलो गहिरोसँग घर गरि नै सकेको छ। यो उत्ताउलिएको बहसले हामीलाई स्वस्थ बहसबाट वञ्चित गरेको छ। साथै अनावश्यक रुपमा शंकालु तथा हिनताबोधी बनाउँदै लगेको छ।

अहिलेको नेपालमा अधिकांश वर्ग तथा समुदायलाई हामी हेपियौं भन्ने लागेको छ। नेपाली भन्दा फरक भाषा बोल्नहरुलाई नेपाली भाषा मातृभाषा भएकाहरुले हेपेको भन्ने लाग्छ। काठमाण्डौ बाहिरकाहरुलाई काठमाण्डौले हेप्यो भन्ने लाग्छ। मधेसका वासिन्दालाई पहाडले हेपेको भन्ने लाग्छ। पुर्वकालाई पश्चिमकाले। पश्चीमकालाई पुर्वकाले। यसरी लिष्ट बनाउँदै जाने हो भने यो लामै लिष्ट बन्न सक्छ। यसका लागि पछिल्लो समयमा भएका बहसहरुले निकै ठूलो योगदान गरेका छन्। अझ यहि विषयलाई देखाएर धेरैको पेट भर्ने धन्दा पनि चलिरहेको हुँदा मुद्धा दिनानुदिन जटिल बन्दै गएको छ।

अधिकांशलाई लाग्छ यो देशमा बाहुनहरुले हेपिनु पर्दैन। बाहुनहरु उच्च जातमा पर्ने भएका कारण पनि यस्तो सोचिएको हुन सक्छ। सम्भवत सबैलाई थिचोमिचो गर्ने हेप्ने भन्ने आशय झल्कने गरि प्रयोग गरिएको शब्द वाहुनवादले पनि त्यही अर्थ दिन्छ। आजकाल के कारण हो यो शब्दको प्रयोग पहिलेजत्तिकै र पहिलेझैं प्रयोग हुन छाडेको छ। एक जमानामा वाहुन भएर जन्मनेहरु जन्मजात शोषक हुन्। राज्यका सबै श्रोतमा अधिकार जमाएर बसेका कुलिन वर्ग हुन्। श्रममा विश्वास नगर्ने वर्ग हुन्। अर्कालाई शोषण गरेर जीवीका धान्नेहरु हुन् भन्ने बुझाई थियो । अझै पनि केहिमा त्यो बुझाई यद्यपी छँदैछ।

नेपाल विविधता भएको मुलुक हो। एक भूगोलमा धेरै जातजाती, भाषा, धर्म लगायतका मानिसहरु यहाँ वर्षौंअघिदेखि बस्दै आईरहेका छन्। यसरी बसोबास गर्ने क्रममा जातविशेषमा रहेका विभिन्न विश्वास र प्रचलनहरुले गर्दा नेपालमा सबैको एकैखालको र एकानासको विकास नभएकै हो। नेपालको पहिलो कानुनी दस्तावेजहरु हिन्दु धर्मबाट प्रभावितै भएकै हुन्। पुरानो समयमा शासकहरुले हिन्दु धर्ममा आधारित भएर राज्य सञ्चालन गर्ने गरेका थिए। तर पनि १९१० मा लागु भएको मुलुकी ऐनमा हिन्दु समाजमा वर्जित मानिएका भाउजु व्यहोर्ने लगायतका चलन पनि केहि समुदायका लागि छुट गरिएको थियो। हुन त त्यसमा मान्छे जिउँदै जलाउने सति प्रथालाई पनि मान्यता दिइएको थियो। हामी त्यो समयबाट अहिले धेरै अगाडी आइसकेको छौं। यतै अलमलिएर बस्ने हो भने विगत कोट्याएरै बस्न सकिन्छ। अहिलेको आवश्यकता भनेको अगाडी जाने हो।

नेपाली समाजमा विभेद नभोग्ने सायदै होलान। मात्रै त्यसलाई अनुभुती गरियो वा गरिएन भन्ने मात्रै सवाल हो। यदि मनमा विभेद हुँदैछ भन्ने कुरा लाग्यो भने हामीले सकरात्मक रुपमा गरिएका व्यवहारलाई पनि विभेद भनेर शंका गर्न लाग्छौं र सो अनुसार व्यवहार गर्ने गर्छौं। मैले धेरै ठाँउमा त्यस्ता घटनाहरु देखेको छु। कुनै ठाँउमा सकरात्मक गर्न खोज्दा पनि समस्या देखिएको छ। कतै कतै विभेद हुँदा पनि त्यसलाई वास्ता नै नगर्नेहरु पनि छन्।

अन्तमा आफ्नै अनुभूति। सानैदेखि टोपी लगाउने बानी नै हो। टोपी लगाएर विद्यालय जाँदा माथिल्लो कक्षाकाले फाल्नेदेखि कक्षामा शिक्षकले डस्टर पनि धेरै पटक बनाएका छन्। बसमा हिँड्दा टोपी लगाएकै कारण बसका कर्मचारीहरुको दुर्व्यवहार पनि सहेको छु। सँगैका साथीले ५ रुपैंया छैन भन्दा चुप लाग्ने कर्मचारीले मलाई पुरै भाडा नहुँदा बीचैमा झारिदिने भनेर लछारपछार गर्थ्यो। सरकारी कार्यालयहरुमा टोपी लगाएकै कारण रुखो व्यवहारको सामना गरेको छु। अवस्था अझैसम्म यहि हो। अझै पनि एकथरीले टोपी लगाउनेहरु विशिष्ट हुन्छन्। उनिहरुलाई राज्यले समाजले विशिष्ट व्यवहार गरेको छ भनेर समाजमा अनर्गल प्रचार गरिरहेका छन्। लगाउनेहरु उच्च खानदान र पहुँचवाला भए बेग्लै कुरा। आम रुपमा भोगिने समस्या यस्तै यस्तै हुन्।

विभेद नेपालमा सबै क्षेत्र वर्ग समुदायमा व्याप्त छ। त्यसको मात्रा भने समय परिस्थितीका आधारमा धेरै वा थोरै हुन सक्छ। विभेद भोग्ने भन्दा पनि त्यो हुन्छ भन्ने बुझाई धेरै घातक छ। भोगेका भोगाईहरु समयकालमा विर्सन सकिन्छ। मनमा गढेको कुरा भने विर्सन पनि धेरै समय लाग्छ। सबैले सबैको सम्मान गर्ने व्यवस्था सुरु गर्नका लागि सुरुवात गर्न ढिलो भैसकेन र!

पहिलोपोष्ट